I. Introdución
A Capela de San Amaro de Arra, tamén coñecida como San Mauro, é un pequeno templo situado no concello de Sanxenxo, no corazón dunha aldea tradicional onde aínda se conservan elementos da arquitectura popular como hórreos e alpendres de pedra. A súa aparencia discreta non debe enganarnos: estamos ante unha construción con fondas raíces históricas e relixiosas, ligada ao antigo priorado de Arra e ao Mosteiro cisterciense de Armenteira.
Aínda que a edificación principal data do século XVI, presenta restos medievais que permiten pensar nunha orixe anterior, posiblemente da Baixa Idade Media. A advocación actual a San Amaro foi seguramente incorporada entre os séculos XVII e XVIII, substituíndo unha devoción inicial a Santa María, coherente coas prácticas do Císter.
Cómpre destacar que esta capela foi igrexa parroquial até a Desamortización de Mendizábal no século XIX, momento no que perdeu esa función. A comezos do século XX, o seu territorio eclesiástico foi incorporado á parroquia de Adina, dentro do mesmo concello de Sanxenxo.
II. Estudo arquitectónico exterior
Fachada principal (oeste)
Fachadas laterais e posteriores
A fachada sur é completamente lisa e está unida á sancristía barroca, de planta cadrada e cornixas en gola. No seu muro leste atópase unha saeteira con derrame interno, un elemento que suxire usos prácticos ou defensivos. A fachada norte conta cunha porta secundaria que parece posterior á construción orixinal. A fachada leste, correspondente á cabeceira, é tamén lisa, reforzando a sobriedade do conxunto.
No entorno inmediato da capela destaca un pequeno atrio acompañado por un solitario olivo, que engade un toque simbólico e sereno ao conxunto arquitectónico.
III. Estudo arquitectónico interior
A antiga capela do priorado foi obxecto dunha importante reforma e ampliación no ano 1692, durante o mandato do abade electo de Armenteira, Frei Plácido Vallejo. Baixo a súa dirección construíuse a igrexa de Arra, dotándoa de todos os elementos necesarios para o culto, incluída a douradura do retablo do altar maior, mostra da importancia litúrxica e artística do conxunto naquela época.
O templo presenta unha planta rectangular cunha única nave e unha cabeceira máis estreita e baixa, que se cobre cunha bóveda de canón. O acceso ao presbiterio realízase a través dun arco triunfal lixeiramente apuntado, propio do gótico tardío e representativo do século XV.
A cuberta da nave é moderna, resultado dunha reforma que substituíu a estrutura orixinal de madeira formada por tesoiras e cangos, moi común nas construcións rurais da época.
Na nave principal do templo consérvanse dúas capelas laterais, situadas a ambos lados, que contaban orixinalmente con retablos pictóricos de características similares aos existentes na igrexa parroquial de San Xes de Padriñán (especialmente na capela da Nosa Señora da Soidade). Unha capela estaba adicada a San Sebastián e a outra á Nosa Señora da Soidade. Estes mencionados retablos, xa moi deterioradas, foron retirados na última intervención arquitectónica, deixando á vista a cantería orixinal que se atopaba oculta. Actualmente o acrosolio da esquerda está ocupado pola moderna escultura de San Caetano, e o da dereita pola Nosa Señora da Soidade.
O presbiterio ou Capela Maior atópase separado da nave mediante un arco triunfal apuntado, asentado sobre pilastras, que dá acceso a un espazo cuberto por unha bóveda tamén apuntada. Esta estrutura pode datarse a finais do século XIV, o que evidencia a continuidade histórica deste lugar de culto.
Ata as reformas máis recentes, o interior do presbiterio conservaba un pequeno retablo moderno, elaborado a partir de fragmentos de antigos retablos. Nel rendíase culto ás imaxes de San Antón (século XVII), San Mauro (século XVIII), San Marcial (realizado no ano 2007) e a Virxe do Perpetuo Socorro (século XVII), reflexo da devoción mantida ao longo dos séculos.
Coa conversión do templo en igrexa parroquial, engadiuse unha sancristía, comunicada co presbiterio mediante unha porta aberta no muro sur. Na actualidade, o interior do templo presenta un aspecto desprovisto de retablos, que foron substituídos por fornelas con imaxes pétreas incorporadas durante as obras de remodelación realizadas no ano 2013, nun intento de recuperar a arquitectura orixinal respectando o legado histórico-artístico do edificio.
Este novo retablo pétreo está inserido nunha fornice de medio punto formada por perpiaños de granito ben traballados, e presenta unha composición equilibrada e sobria. No centro destaca a figura dun Cristo crucificado, acompañado por dous anxos que recollen o sangue do seu costado, un elemento de gran simbolismo eucarístico. Á súa dereita sitúase a imaxe da Virxe María, de pé e en actitude de oración.
Nos nichos laterais do retablo, iluminados con luz cálida, destacan agora as dúas imaxes de maior culto do templo: no nicho esquerdo atópase San Marzal, e no nicho dereito, figura San Amaro, santo patrón da capela e antigo patrón da parroquia.
IV. Estudo das tallas do templo
A figura preséntase de pé, en posición frontal e hierática, propia das imaxes de culto. Viste o hábito negro beneditino, con pregas verticais ben marcadas, ribeteado en dourado nos puños, colo e baixo da túnica, o que lle confire un aire de solemnidade e recoñecemento visual.
-
Porta un báculo abacial dourado na man esquerda, elemento que simboliza a súa autoridade como monxe ou abad.
-
Na man dereita sostén un libro pechado, símbolo do saber espiritual, da Regra monástica e da vida de estudo e oración.
-
O rostro está barbado, cunha expresión serena e meditativa, ollos abertos e fronte ampla, o que transmite sabedoría e recollemento interior.
-
Sobre a cabeza leva un halo dourado circular, sinal tradicional de santidade.
A talla presenta unha execución coidadosa, cun tratamento correcto dos volumes e dos pregues do hábito. A anatomía non se destaca, xa que está completamente cuberta pola vestimenta, como corresponde á sobriedade monástica.
A policromía é contida, con predominio do negro e acentos dourados que achegan distinción sen romper a austeridade da figura. A madeira (ou resina pintada) está ben tratada, cun acabado mate no hábito e brillante nos elementos decorativos.
O estilo remite ao barroco relixioso dos séculos XVII-XVIII, ou a tallas posteriores que reproducen esa estética, posiblemente do século XIX. A frontalidade, a contención emocional e o equilibrio compositivo son característicos dunha escultura pensada máis para a veneración que para o dramatismo.
San Amaro é o patrón da antiga parroquia de Arra, e aínda que esta xa non conserva a súa condición parroquial, a devoción ao santo segue viva e activa entre os veciños. A súa figura mantén un valor simbólico e relixioso profundo, que perdura como parte do patrimonio espiritual e cultural da comunidade.
A talla de San Marzal, realizada no ano 2007, é unha escultura de tipo devocional que segue modelos tradicionais da imaxinería relixiosa, especialmente influenciada pola estética barroca popular. Trátase dunha obra contemporánea, pero concibida con intencións claramente litúrxicas e catequéticas.
A figura represéntase de pé, nunha postura frontal e simétrica, propia da escultura destinada ao culto. San Marzal aparece vestido coa indumentaria propia dun bispo:
-
Mitra de cor clara con decoración dourada, elemento que indica a súa condición episcopal.
-
Capa pluvial branca e dourada, ricamente bordada con motivos vexetais estilizados.
-
Casula rosada e alba branca, con dobladillos decorados, reproducindo a vestimenta litúrxica tradicional.
-
Porta un báculo pastoral dourado na man esquerda, símbolo da súa autoridade e función como guía espiritual.
-
A man dereita preséntase nun xesto de bendición ou ensinanza.
O rostro está idealizado, con expresión serena, ollos grandes e trazos suaves, sen dramatismo. O tratamento da anatomía é esquemático, centrado máis na simboloxía que no realismo.
A escultura amosa unha execución limpa, de factura coidada, probablemente realizada en madeira ou resina policromada. A policromía é viva pero equilibrada, con predominio de tons claros e detalles dourados que achegan solemnidade sen caer na ornamentación excesiva.
O estilo poderíase definir como neobarroco ou tradicional contemporáneo, xa que recupera fórmulas visuais do barroco relixioso adaptadas á estética e medios do século XXI.
TALLA DE SAN SEBASTIÁN (s.XVII)
San Sebastián representa unha das iconografías máis recoñecibles do martirio cristián. A escultura mostra ao santo mozo, semidesnudo, atado a un tronco e atravesado por frechas, tal como relata a tradición do seu martirio durante a persecución de Diocleciano.
A figura aparece de pé, lixeiramente inclinada cara adiante, con expresión de dor contida. O corpo está espido, salvo por un pano de castidade branco que lle cobre as cadeiras. O torso, os brazos e as pernas están cravados con múltiples frechas de madeira, con detalles de sangue policromado que acentúan o dramatismo.
-
A man dereita está levantada e atada con corda ao tronco, mentres que a esquerda permanece caída e tamén suxeita.
-
O rostro está idealizado, cun xesto de sufrimento máis sereno que expresivo, ollar perdido e beizos entreabertos.
-
Na parte traseira é plano, o que indica que a talla foi concebida para ser vista exclusivamente de fronte, probablemente situada nun nicho ou contra unha parede
Trátase dunha talla en madeira policromada, de bulto redondo pola parte dianteira pero plana nas costas, o que indica que estaba pensada para colocarse sobre un fondo arquitectónico ou nun nicho. A anatomía está tratada con certo naturalismo, destacando a musculatura e as proporcións estilizadas.
A policromía presenta tons terrosos e carnais, cunha aplicación do sangue moderadamente expresiva. O tratamento do cabelo, dos trazos faciais e do corpo encaixa co estilo barroco galego do século XVII, centrado na funcionalidade litúrxica e na eficacia visual da mensaxe relixiosa.
TALLA DE SAN ROQUE (s.XVII)
A figura aparece de pé, nunha actitude erguida e firme, apoiando o peso sobre unha perna mentres a outra está lixeiramente flexionada. O santo está amosando a ferida da perna esquerda, xesto característico das representacións de San Roque. A figura está acompañada por un can, que lle lame a ferida e lle leva ao santo unha bola de pan, elemento icónico na súa iconografía.
Viste unha túnica curta de cor azul escuro, cuberta por un manto vermello que lle cae sobre os ombreiros. Porta un sombreiro de peregrino con chaves douradas cruzadas, símbolo do Camiño de Santiago. Porta tamén un báculo ou bordón de peregrino, rematado nun pomo decorativo. Calza sandalias atadas con correas e leva polainas negras.
O rostro transmite serenidade e determinación. A mirada é directa, cunha expresión de sufrimento calmo, acorde coa súa función como protector dos enfermos. A barba e cabelo longos reforzan a súa imaxe de peregrino e penitente.
Presenza de elementos simbólicos:
-
A ferida na perna: símbolo da peste.
-
O can: símbolo de fidelidade e milagre (segundo a lenda, leváballe pan e lamíalle as feridas).
-
O bordón e o sombreiro: símbolos de peregrinación.
O tratamento anatómico é correcto, con certa idealización, típico da escultura relixiosa popular do século XVII. As mans e os pés están ben definidos, aínda que non excesivamente naturalistas.
A escultura amosa influencias do barroco temperán, especialmente na súa teatralidade contida e no dramatismo simbólico. A expresión serena pero firme, o xogo de liñas no manto e a presenza de atributos narrativos reforzan esta filiación.
TALLA DE SANTO ANTÓN (s.XVII)
A figura aparece de pé, nunha posición frontal e ríxida, sostendo co brazo esquerdo un libro e co dereito un bastón de abade rematado en forma de báculo. O corpo está representado de maneira hierática, cunha simetría marcada que lle dá unha presenza solemne.
Viste hábito monástico de cor crema cun escapulario negro e ribetes dourados. Porta un rosario de contas grandes co crucifixo pendurado, que lle cae do pescozo. Na man esquerda leva un libro aberto, símbolo da súa sabedoría e vida contemplativa. Acompáñao un porco, un dos atributos máis recoñecibles de San Antón, que simboliza a súa relación coa curación de enfermidades (como o “fogo de San Antón”) e a súa protección dos animais.
O rostro amosa unha expresión serena, cunha mirada fixa cara adiante. A barba longa e ben definida reforza a súa identidade como ancián sabio e eremita.
Presenza de elementos simbólicos:
-
O báculo: símbolo do seu papel como abade.
-
O libro: símbolo da vida espiritual e do estudo relixioso.
-
O porco: atributo tradicional que representa a curación e a relación coa natureza e os animais.
-
O rosario: referencia á oración continua e á vida monástica.
Análise técnica
Material: Madeira policromada
Tipo de talla: Bulto redondo parcialmente (plano por detrás), feita para estar situada contra unha parede ou nun nicho.
A policromía é sobria pero ben definida, con tons cremosos, negros e dourados. A barba e os detalles do rostro están tratados cun certo coidado. O porco tamén está policromado, e destaca pola súa forma naturalista e presenza integrada na base.
A anatomía está pouco marcada baixo a vestimenta, como é habitual nestas representacións. A estilización é evidente, cunha forma simplificada pero expresiva, coherente co estilo popular relixioso do século XVII.
A escultura amosa trazos do barroco popular, cunha representación didáctica e clara. A frontalidade, os atributos recoñecibles e a austeridade expresiva son características do barroco relixioso rural.
É semellante a outras representacións galegas de San Antón do século XVII, nas que se repite o porco como símbolo e o báculo abacial. A sobriedade estilística é común nas tallas destinadas ao culto parroquial.
TALLA DA VIRXE DO SOCORRO (s.XVII)
A advocación da Virxe do Socorro é moi estendida no ámbito rural galego, onde era invocada como protectora fronte a perigos e adversidades. A talla formaba parte orixinalmente dun retablo, do cal foi posteriormente recortada, o que provocou a perda de elementos importantes da súa iconografía, notablemente a figura do demo, símbolo do mal vencido pola intercesión da Virxe.
A Virxe aparece de pé, en actitude firme, cunha leve inclinación da cabeza que transmite dozura. Suxeita ao Neno Xesús co brazo esquerdo, mentres que co dereito sostén unha vara coa que estaba escorrentando a un demo que tiña aos seus pés (desaparecido).
Leva túnica vermella e manto azul con forro dourado, iconografía tradicional mariana. O Neno Xesús está espido e en actitude frontal.
Falta a figura do demo aos seus pés, elemento clave desta advocación, que tradicionalmente aparece sendo esmagado pola Virxe como símbolo do triunfo sobre o mal. Esta ausencia débese a que a imaxe foi recortada ao ser separada do seu retablo orixinal.
O rostro é sereno e expresivo, con mirada inclinada e suave xesto maternal. A expresión do Neno é máis neutra, adaptada ao estilo popular da época.
Presenza de elementos simbólicos:
-
O Neno Xesús: símbolo da encarnación e da salvación.
-
O xesto da man dereita elevada: orixinalmente puido estar relacionado coa acción de coroa ou bendición.
-
Ausencia do demo: sinala unha mutilación da talla, que altera a súa lectura iconográfica completa.
Análise técnica
Material: Madeira policromada
Tipo de talla: Bulto redondo parcialmente (plana pola parte traseira), deseñada para estar encaixada nun retablo.
Policromía viva con aplicacións de dourado en bordos e paneis. A pintura está ben conservada, aínda que se nota certo desgaste e a ausencia dalgúns detalles decorativos que probablemente formaban parte do conxunto retablístico.
Trátase dunha talla de estilo popular, con trazos simplificados. As pregas das vestiduras e a fisionomía da Virxe están tratadas cun certo xeito, sen excesivo refinamento, pero con eficacia expresiva.
A Virxe do Socorro era invocada especialmente polas mulleres e familias, pedindo protección ante males físicos e espirituais.
TALLA DA NOSA SEÑORA DA SOIDADE (s.XVIII-XIX)
A Virxe aparece de pé, erguida e con actitude solemne. As mans están xuntas, suxeitando os símbolos dos seus dores (probablemente un corazón con coitelos cravados, aínda que non se ve con claridade), nun xesto de resignación e dor contida. A postura é frontal, acentuando a verticalidade da figura.
A talla está vestida cun amplo manto negro que cobre case toda a figura, símbolo de loito e dor. O traxe, tamén escuro, é austero e con escasos adornos visibles, acentuando a sensación de soidade e pesar. Na cabeza leva un pano branco (toquiña) e posúe expresión de dor contida. Os atributos poden incluír o corazón atravesado (símbolo do seu sufrimento), que aluden as sete dores de María.
A expresión da Virxe é de profunda tristura, cun rostro sereno pero cunha mirada afastada, cargada de dor interior. A boca lixeiramente entreaberta e as cellas arqueadas intensifican esta sensación. A talla transmite unha intensa emoción contida, propia da iconografía barroca, aínda que xa simplificada.
O corazón con coitelos, visible nas mans, é un símbolo dos sete dores da Virxe María. O manto negro tamén é un símbolo claro de loito. Estes elementos subliñan a función devocional da imaxe.
Análise técnica
Material
Probablemente madeira policromada, como é habitual nestas tallas galegas desta época.
Tipo de talla
Talla de vestir ou de candelero.
Policromía e aplicación de detalles
A policromía está centrada no rostro e nas mans, con tons naturais, mentres que a vestimenta parece ser real (tecido sobre estrutura), o que é habitual nas tallas da Soidade. Non se aprecian dourados nin elementos brillantes, reforzando a sobriedade do conxunto. O nivel de detalle anatómico no rostro é alto: destacan os pómulos, a mirada e a boca, con gran realismo.
Estilo e cronoloxía artística
A obra podería encadrarse nun barroco tardío ou neoclásico, propio das finais do século XVIII ou comezos do XIX. A dramatización emocional, aínda que contida, e a disposición escenográfica do nicho reforzan o carácter teatral e devocional barroco. A sobriedade e a frontalidade apuntan tamén cara a unha influencia máis neoclásica ou popular.
San Caetano é coñecido como patrón do pan e do traballo, polo que en certas comunidades conta cun culto asociado á petición de emprego ou recursos materiais.
San Caetano aparece de pé, portando no colo o Neno Xesús, o que o identifica iconograficamente. A postura é frontal, lixeiramente xirada cara ao Neno, nun xesto de tenrura e protección paternal.
Viste hábito e sobrepeliz, propios dun clérigo, con detalles pintados que imitan bordados e encaixes. Porta ao Neno Xesús, atributo característico en moitas representacións modernas do santo. O Neno aparece en actitude repousada, con túnica rosada.
O rostro do santo amosa unha expresión serena e mirada baixa, centrada no Neno. O Neno tamén ten un rostro amábel e tranquilo. Non hai dramatismo, senón unha intención de transmitir douzura e paz.
O único símbolo claro é o Neno Xesús, que representa a entrega pastoral e confianza de San Caetano en Deus. A aureola metálica reforza o carácter sacro da figura.
Análise técnica
Material
Escaiola pintada, material económico e moi utilizado en tallas seriadas da segunda metade do século XX.
Tipo de talla
Bulto redondo, feita para a exposición en nichos ou andeis, pero non pensada para procesións.
Policromía e aplicación de detalles
Pintura industrial aplicada en tons pastel e metálicos. Non hai aplicación de tecidos nin dourados reais, aínda que se imitan cos pinceis. Os detalles anatómicos están moi simplificados e a estilización responde a moldes estándar.
Nivel de detalle anatómico e estilización
Baixo nivel de realismo. As proporcións son correctas, pero os trazos son convencionais, con escasa individualización. Os pliegues da roupa e os rostros seguen modelos repetidos en series industriais.
Influencia estilística
Estilo popular e devocional dos anos 70-80. Segue o modelo de escultura relixiosa seriada e económica, afastada de correntes artísticas como o barroco ou o neoclásico. Trátase dun produto de serie, non dunha peza artística única.
IV. Contexto histórico e relixioso
A capela foi inicialmente a igrexa do priorado de Arra, dependente do Mosteiro de Armenteira, unha institución vinculada á orde do Císter. É moi probable que estivese dedicada a Santa María, como era norma nas fundacións cistercienses seguindo a reforma impulsada por San Bernardo. A actual advocación a San Amaro (ou San Mauro) é, segundo a tradición e os indicios documentais, unha adición posterior, que podería encaixar nos séculos XVII ou XVIII.
Durante séculos, a capela exerceu como parroquia, sendo centro relixioso da comunidade local. Esta función mantívose até a Desamortización de Mendizábal, a mediados do século XIX, que supuxo a supresión de moitas institucións eclesiásticas menores. A comezos do século XX, o seu territorio foi incorporado á parroquia veciña de Adina, perdendo así a súa autonomía eclesiástica.
V. Conclusión
A Capela de San Amaro de Arra é un valioso exemplo do patrimonio relixioso rural galego, onde conflúen tradicións monásticas medievais, reformas barrocas e a pegada do cristianismo popular. O seu entorno, íntimo e tradicional, reforza o valor cultural dun espazo que sobreviviu aos séculos con discreción e dignidade. Visitala é, en certa medida, facer unha viaxe no tempo e achegarse á historia viva das parroquias galegas.
- REDACTADO POR GUILLERMO RODIÑO REQUEJO (2025)
